DARB-I MESEL
Meydana gelen bir durumu, olayı bir örnekle anlatmakta kullanılan kalıplaşmış, anlamlı sözler. Durûb-ı emsâl diye de bilinir.
Güvâhî’nin beyitlerini incelediğimizde şu atasözleri karşımıza çıkmaktadır:
Büyüklük Allah’a mahsustur atasözünü şairimiz şöyle şiirleştirmiştir.
işüñi meskenet ḳıl olma güm-rāh
tekebbürlenme kim ulu bir Allah
Adama dayanma ölür, ağaca dayanma kurur:
düşerler niçe ‘ izz ehlin ḳuṣuya
inanma beglere ṭayanma ṣuya
Gözden ırak olan gönülden de ırak olur:
ki olur ṭut bu pend-i ḫūba ḳulaġ
olan gözden ıraḳ göñülden ıraġ
Ağlamayan çocuğa meme vermezler:
gerek iḳdām ‘arż-ı ḥāle yendek
virilmez oġlan aġlamasa emcek
Öksüz oğlan göbeğini kendi keser:
kimüñ kimden ne derdi var bürāder
göbegin öksiz oġlan kendü keser
Ak akçe kara gün içindir:
dürüş ḥarç it nitekim dügün içün
ki aġ aḳçe olur ḳara gün içün
Rüşvet kapıdan girince iman bacadan çıkar:
işitmedüñ mi rüşvet ḳapudan şād
giricek bacadan ġamgīn çıḳar tad
Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer:
egül illā ḳamu bu nev’a giçer
ṣovuḳ ṣuyı kimi üfürüp içer
Ayağını yorganına göre uzat:
edebsizlügi kār idinme kesil
ḳatı uzanma yorġanuñca kösil
Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur:
ḳanā’atle idegör işüñi saġ
ki dā’im saña ṭaġ üsti ola bāğ
Terziye “göç” demişler, “iğnem başımda demiş”:
dimişler derziye göç ignesini
ṣoḳup başına germiş sīnesini
Pendname’nin bu uzun örneklerinden sonra sabır üzerine söylenen bir atasözüne ilginç misalleri paylaşmak yerinde olur: “Sabır ile koruk helva olur” atasözünü büyük şair Şeyhî şöyle yorumlamış:
Güyenler hârdan hurma yediler
Koruktan sabr ile helva yediler
Bu atasözünü Hamdullah Hamdi şu şekilde söyler:
Nice şîrin dimiş bunu dânâ
Ki olur sabr ile koruk helva
Taşlıcalı Yahya ise şöyle kalem oynatmıştır:
Sabrı elden komamaktır evlâ
Ki olur sabr ile koruk helva
İnsan karakterleri üzerine bir atasözü ele alırsak “Çok söyleyen çok yanılır” darb-ı meselini Taşlıcalı Yahya şöyle yorumlamış:
Ehl-i dillerde bu mesel anılur
Kim ki çok söyler ise çok yanılur
“Deliye her gün bayramdır” atasözünü Şair Neylî şu mısralarla nakşetmiş:
Eylerse nola valsın her rûz gönül ümmid
Meşhûr meseldir kim divaneye her gün ‘ıyd
“Yolcu yolunda gerektir” atasözünü şair Cemalî’nin şiirinde şu şekilde karşımıza çıkmaktadır:
Zâl-i dehrin hânesinde durma âşık var yüri
Bu mesel meşhurdur yolda gerektir yol eri
İlkin sav, daha sonra atalar sözü, İslam edebiyatı döneminde darb-ı mesel ve son dönemde atasözü olarak karşımıza çıkan bu özlü sözler; milli, manevi, duygu ve düşünce çağlayanlarımızda kıvrak zekâmızın ürünlerini görürüz. Gerek atalarımızın bize bıraktığı bu kıymetli hazineyi ve gerekse de günümüzde ortaya çıkan özlü sözler yarınlara abidevi eserler bırakacaktır.Güvâhî’nin beyitlerini incelediğimizde şu atasözleri karşımıza çıkmaktadır:
Büyüklük Allah’a mahsustur atasözünü şairimiz şöyle şiirleştirmiştir.
işüñi meskenet ḳıl olma güm-rāh
tekebbürlenme kim ulu bir Allah
Adama dayanma ölür, ağaca dayanma kurur:
düşerler niçe ‘ izz ehlin ḳuṣuya
inanma beglere ṭayanma ṣuya
Gözden ırak olan gönülden de ırak olur:
ki olur ṭut bu pend-i ḫūba ḳulaġ
olan gözden ıraḳ göñülden ıraġ
Ağlamayan çocuğa meme vermezler:
gerek iḳdām ‘arż-ı ḥāle yendek
virilmez oġlan aġlamasa emcek
Öksüz oğlan göbeğini kendi keser:
kimüñ kimden ne derdi var bürāder
göbegin öksiz oġlan kendü keser
Ak akçe kara gün içindir:
dürüş ḥarç it nitekim dügün içün
ki aġ aḳçe olur ḳara gün içün
Rüşvet kapıdan girince iman bacadan çıkar
işitmedüñ mi rüşvet ḳapudan şād
giricek bacadan ġamgīn çıḳar tad
Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer:
egül illā ḳamu bu nev’a giçer
ṣovuḳ ṣuyı kimi üfürüp içer
Ayağını yorganına göre uzat:
edebsizlügi kār idinme kesil
ḳatı uzanma yorġanuñca kösil
