ÖLÇÜ
Bir şiirdeki dizelerin hece ve durak bakımından denk oluşuna ölçü denir. Türk şiirinde hece ve aruz ölçüsü olmak üzere iki ölçü vardır. Ayrıca günümüz şiirinde sıklıkla kullanılan serbest ölçü denen bir tarz daha vardır.
Hece ölçüsü: Dizelerdeki hece sayısının eşitliğine dayanan şiir ölçüsüdür. Özellikle halk şiirinde hece ölçüsü kullanılmıştır.
Bir gün parmaklığa elin varmadan,
Bir titreyiş gibi çalar çıngırak.
Mevsimler geçtikten sonra aradan,
Bu ses beni bir gün çağırsın, bırak...
Bu dizeler 11’li hece ölçüsü ile yazılmıştır. Bütün dizelerdeki hece sayısı birbirine eşittir.
Gurbette ömrüm geçecek
Bir daracık yerim de yok
Oturup derdim dökecek
Bir münasip yerim de yok,
dizeleri ise 8’li hece ölçüsü ile söylenmiştir.
Aruz ölçüsü Hecelerin uzunluk ve kısalıklarına göre düzenlenmiş bir ölçüdür. Aruz ölçüsünde ahenk, şiirin dizelerindeki hece sayısına, yapısına ve belli kalıplara bağlı denklikle sağlanır.
Aruz ölçüsünün kaynağı Araplardır. Farslar aruzu Araçlardan almış, Farsçanın özelliklerine uydurmuşlardır. Türkler de Farslar-dan aldıkları Acem aruzunu işleyerek, Türk aruzunu oluşturmuşlardır.
Şiirdeki aruz kalıbını bulmak için açık-kısa heceler (.), kapalı-uzun heceler (-) işareti ile gösterilir.
Ezelden şâh-ı aşkın bende-i fermanıyız cana
Muhabbet mülkünün sultân-ı âlî-şânıyız cana
(. - - - /. - - - /. - - - /. - - - )
beyit, aruzun mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün/ mefâîlün kalıbıyla yazılmıştır.
Serbest tarz: Ölçü, uyak gibi klasik ve bağlayıcı kuralları bir kenara iten veya bunları kimi zaman kullanıp kimi zaman kullanmayan şiir tarzıdır. Hece, aruz gibi herhangi bir ölçüye bağlı kalınmayan bir şiir tarzıdır.
Bu tarz şiirlerde hecelerin açık veya kapalı olmasına ya da sayılarına bakılmaz. Şair şiirini tamamen kendi üslubuna göre yazar. Bu tarz şiir, Garip akımı ile, özellikle Orhan Veli ile başlamış ve yaygınlaşmıştır.
Kuş Renkli Çocukluğum
Dinle Gambito söyleyeceklerim var
Kalmadı artık
Dağlara yaslandığımız akşamlar
Babamızın dönmesini beklerken
İşaretlendiğimiz zamanlar
Kalmadı kalmadı
Pencereden bizi gözleyen ağaçlar
Şimdi saklanmıştır bütün kapılar
Gambito Üşüyoruz kimseler aldırmıyor
(Mevtana İdris Zengin)
Bu şiir, serbest ölçü ile yazılmıştır. Bu dizelerde hece sayısı eşit değildir, bazı dizeler birbiriyle uyaklıdır. Bu dizelerde ahenk unsurlarından bazıları (uyak) vardır, bazıları (durak, ölçü) ise yoktur.
Not: Hece ölçüsüyle yazılmış şiirlerde ölçü kalıpları içindeki durma yerlerine denir. Durak, şiirde ahengi sağlamak için kullanılır.
Sen bir ceylan olsan / ben de bir avcı
Avlasam çöllerde / saz ile seni
Bulunmaz dermanı / yoktur ilacı
Vursam yaralasam / söz ile seni
11’li hece ölçüsüyle söylenen bu dizeler 6+5 duraklıdır. Dizeler arasındaki (/) işareti ile durak yerleri gösterilmiştir.
Deli gönül / değme çaydan / bulanmaz
Coşarsa dalgası / kendinden olur
Dertsiz âşık / diyar diyar / dolanmaz
Gezdirir kavgası / kendinden olur
11 ’ii hece ölçüsüyle söylenen bu dörtlüğün 1. ve 3. dizeleri 4+4+3, 2. ve 4. dizeleri ise 6+5 duraklıdır. Dizeler arasındaki eğik çizgi (/) ile durak yerleri gösterilmiştir. Durak, sözcüklerin hecelerini bölecek şekilde olmaz.
Dağlar taşlar bu has / retlik derdinde
Bu dizede olduğu gibi durak, sözcüklerin hecelerini bölecek şekilde olmaz.
zambak yayınları
KONU ANLATIM VİDEOSU ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )
İLGİLİ İÇERİK
