Uyak
Şiirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve aynı ahengi veren seslere veya aynı görevde olmayan ancak benzeşen seslere uyak (kafiye) denir.
Uyak, şiirin önde gelen ahenk unsurlarındandır. Uyaklar, benzer olan ses sayısına göre türlere ayrılır.
Yarım uyak; Sadece bir ünsüz veya ünlünün benzeşmesiyle oluşan uyağa yarım uyak denir.
Yiğit, ey sevdiğim sen seni gözet
Karayı bağla da beyazı çöz at
dizelerinde uyak tek ses benzerliğiyle (-t) yapıldığı için bu dizelerde yarım uyak vardır.
Geldi geçti ömrüm benim şol yel esip geçmiş gibi
Hele bana şöyle geldi şol göz yumup açmış gibi
dizelerinde de yarım uyak vardır. Burada uyak tek ses (-ç) benzerliğiyle yapılmıştır.
Tam uyak: Biri ünlü biri ünsüz olmak üzere iki sesin benzerliğiyle oluşan uyağa tam uyak denir.
Veysel der ismini koymam dilimden
Ayrı düştüm vatanımdan ilimden
dizelerinde uyak iki ses benzerliğiyle (-il) yapıldığı için bu dizelerde tam uyak vardır.
Senden boşalan bağrıma gözyaşları dolmuş
Gördüm ki yazın bastığımız otları solmuş
dizelerinde de tam uyak vardır. Bu dizelerde uyak “ol” seslerinin benzerliği ile yapılmıştır.
Zengin uyak; En az üç sesin benzerliğiyle oluşan uyağa zengin uyak denir.
Deryada sonsuzluğu zikretmeye ne zahmet
Al sana, derya gibi sonsuz Karacaahmet
Bu dizelerde “zahmet” ve “Karacaahmet” sözcüklerinde “-ah-met” sesleriyle uyak yapılmıştır. Uyak, beş sesin benzerliğiyle oluştuğu için bu dizelerde zengin uyak vardır.
Geceler çekmeyin benim için hüzün
Gelin siz, ruhumu tenimden süzün
Bu dizelerde de “-üzün” seslerinin benzerliğinden oluşan zengin uyak vardır.
Cinaslı uyak: Aynı seslerden oluşan fakat farklı anlamları karşılayan kelimelerle yapılan uyağa cinaslı uyak denir.
Kalem böyle çalınmıştır yazıma
Yazım kışa uymaz kışım yazıma
Bu beyitteki "yazıma” sözcüklerinin yazımı aynıdır ancak birinci dizede “kader”ime anlamında bir “yazı” sözcüğü, ikinci dizede ise “yaz mevsimi” anlamında ikinci bir “yazı” sözcüğü kullanıldığından bu sözcüklerle cinaslı uyak yapılmıştır.
Dönülmez akşamın ufkundayız. Vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm, nasıl geçersen geç
dizelerinde de farklı anlamlarda kullanılan “geç” sözcükleri arasında cinaslı uyak vardır.
Cinas, aynı anlamdaki kelimenin tekrarı değildir. Aynı anlamdaki kelimenin tekrar edilmesiyle cinaslı uyak yapılmaz.
Not: Ses benzerliğinin uyak olabilmesi için dize sonundaki sözlerin ses bakımından benzemesi, anlamın ayrı olması gerekir.
Yollarda kalan gözler
Yıllardır seni gözler
dizelerinde birinci “gözler” sözcükleri birbiriyle uyaklıdır çünkü bu sözcüklerin anlamları farklıdır. Birinci “gözler” gözün çoğul şekli, ikinci “gözler” ise gözlemek eyleminin geniş zamanla çekimlenmiş hâlidir. Bu sözcüklerin her ikisi de aynı anlama gelseydi uyak olmaz, redif olurdu.
Redif
Şiirde, dize sonlarında tekrarlanan, aynı anlam ve görevdeki ek, sözcük ya da sözcük gruplarına “redif” denir.
Ağaçlar bir derin hülyaya varmış
Saçında yepyeni teller ağarmış
Bu dizelerde redif, aynı eklerin (“-mış” eklerinin) tekrarından oluşmuştur.
Baş yorgun, yaslanır yeşil otlara
Göz dalgın, uzanır ta bulutlara
Bu dizelerde redif, aynı eklerin (çokluk eki “-lar” ve hal eki “-a”) tekrarından oluşmuştur.
Bütün ümitleri yel alır gider
Tomurcuk açılır, sel alır gider
Anneler büyütür, el alır gider
Bu dizelerde redif aynı sözcüklerin (alır gider) tekrarından oluşmuştur.
Not: Redif, uyaktan sonra gelir. Ama bazı dizelerde redif bulunsa da uyak bulunmayabilir.
Yaşamak, sevmek gibi gönülden olsun
Olursa bir şikâyet ölümden olsun
Bu dizelerde “den olsun"iar rediftir. Bu dizelerde redif vardır ama uyak yoktur.
Uyak Düzeni
Bir şiiri meydana getiren nazım birimlerinde, beyit veya dörtlüklerde dizeler arasındaki uyak bağlantısına uyak düzeni denir.
Düz uyak düzeni: Bütün dizelerin kendi aralarında uyaklan-masıyla oluşan uyak örgüsüne “düz uyak” denir. Düz uyak “aa”, “aabb”, “aaaa” ya da “aaab” biçiminde görülebilir.
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal!
Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celal?
Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helal...
Hakkıdır, hakk’a tapan, milletimin istiklal!
Uyakların “aaaa” şeklinde sıralandığı bu dizeler düz uyak düzeni ile yazılmıştır.
Gün olur çağırır beni her ufuk
Sevdalar eline başlar yolculuk
Elinde bir rüzgârgülü, bir çocuk
Durmadan yüzüme bakarak üfler
Bu dizelerde uyaklar (ufuk - yolculuk - çocuk) “aaab” şeklinde sıralanmıştır ve bu dizeler düz uyak düzeni ile yazılmıştır.
Çapraz uyak düzeni: 1. dize ile 3. dizenin, 2. dize ile 4. dizenin kendi aralarında uyaklanmasıyla oluşan uyak örgüsüne “çapraz uyak” denir. Çapraz uyak “abab” biçiminde görülür.
Bir yol başlıyor gibi, ümitli, rahat
Tanrım! bu sabah içim senin eserin
İyilik, teselliler, merhamet, şevkat
İçimde bir sabahın, o kadar serin
Bu dörtlükte 1. ve 3. dizelerdeki “rahat” ve “şevkat”; 2. ve 4. dizelerdeki “eserin” ve “serin” sözcükleri birbiriyle uyaklıdır. Dolayısıyla bu dizelerde uyaklar “abab” şeklinde sıralanmıştır. Bu dizeler çapraz uyak düzeni ile yazılmıştır.
Ölüm âsûde bahar ülkesidir her rinde
Gönlü her yerde buhurdan gibi yıllarca tüter
Ve serin serviler altında kalan kabrinde
Her seher bir gül açar, her gece bir bülbül öter
dizeleri çapraz uyak düzeni ile yazılmıştır.
Sarma uyak düzeni: 1. dize ile 4. dizenin, 2. dize ile 3. dizenin kendi aralarında uyaklanmasıyla oluşan uyak örgüsüne “sarma uyak” denir. Sarma uyak “abba” biçiminde görülür.
İş bitti... Uzaklarda ilk ümitler gibi yaz,
Duyuyorum bu sabah, kış içimden çıkalı,
İçimin dört duvarı bembeyaz badanalı,
Ah, sade nefes almak, göğsüme dolan bu haz...
Bu dörtlükte 1. ve 4., 2. ve 3. dizeler birbiriyle uyaklıdır. Dolayısıyla bu dizelerde uyaklar “abba” şeklinde sıralanmıştır. Bu dizeler sarma uyak düzeni ile yazılmıştır.
Mani tipi uyak düzeni: Uyaklı kelimeler “aaba” şeklinde sıralanmışsa buna mani tipi uyak düzeni denir. Bu uyak düzeni manilerde görülür.
Almadan
Kokun aldım almadan
Bir de yüzün göreyim
Tanrı canım almadan
Bu kesik maninin uyak düzeni “aaba” şeklindedir.
zambak yayınları