ÂŞIK TARZI TÜRK ŞİİRİ NAZIM TÜRLERİ
Biçimi ne olursa olsun konu bakımından benzerliklerinden ayrılanlar "tür" altında toplanmıştır.
1. Güzelleme: Halk şiirinde, doğa güzelliklerini anlatmak ya da sevilen insan, at gibi varlıkları övmek amacıyla söylenen şiirlerdir.
2. Taşlama: Bir kimseyi, bir yeri alaylı bir dille yermek, toplumsal yaşamın aksayan yönlerini eleştirmek amacıyla söylenen şiirlere taşlama denir.
3. Koçaklama: Yiğitlik, savaş ve vuruşmaları coşkun bir üslupla anlatan şiirlere koçaklama denir. Halk şiirinde en güzel koçaklamaları Köroğlu ve Dadaloğlu söylemiştir.
4. Ağıt: Ölen bir kişinin iyiliklerini, değerini, arkada bıraktıklarının acılarını dile getirmek için söylenen şiirlerdir. Anonim halk şiirinde ölen kişinin ardından söylenen türküler ağıt adını alırlar. Âşık tarzı şiirde, saz şairlerinin ölüm acılarını dile getiren şiirlerine de ağıt denir.
ÂŞIK TARZI TÜRK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ
I. HECE ÖLÇÜSÜNE DAYALI TÜR VE BİÇİMLER
1. Koşma
Halk şiirinin en sevilen ve yaygın biçimi olan koşma, "koşmak" mastarından türetilmiştir. Hece ölçüsünün 6+5, 4+4+3 ya da bunların karışık olarak kullanıldığı kalıplarıyla söylenir. 4+3, 4+4 yedili ve sekizli hece kalıplarıyla söylenen koşmalar da vardır. Bunlara koşma özelliği kazandıran ezgileridir. Halk arasında özel bir ezgiyle söylenen tüm şiirlere koşma denilmektedir.
Koşma, dört dizeli bentlerden oluşur. Genellikle 3-5 dörtlükten oluşmakla birlikte 12 dörtlüğe kadar çıkan koşmalar da vardır. Uyak örgüsü şu biçimlerde olabilir:
a. abab, cccb, dddb...
b. xaxa, bbba, ccca...
c. aaab, cccb, dddb...
Koşmanın son dörtlüğünde şairin adı ya da tapşırması geçer.
Koşmalarda çoklukla lirik konular işlenir. Aşk, ayrılık, gurbet, doğa güzellikleri en çok işlenen konulardır. Öğüt veren bilgece söylenmiş koşmalar da vardır.
2. Destan
Destan sözcüğünün kökü Farsça "dâstân"dır. Dörtlüklerle kurulur, halk şiirinin en uzun nazım biçimidir. 8-10 bentten başlayarak 100 benti aşan destanlara da rastlanır. Genellikle 11' t i hece ölçüsü ile söylenen destanların 8 heceli planları da vardır.
Destanların uyak örgüsü koşma gibidir ancak "Bekçi Destanları" genellikle mâni tipindedir.
Destanlar, ezberlemeyi kolaylaştırmak için çoğu kez zincirleme (bkz. Koşma) olarak söylenir Destanlar toplumun geniş kesimlerini ilgilendiren olayları konu edinirler. Savaşlar, salgın Hastalıklar, deprem gibi toplumu sarsan âfetler; başkaldırmalar, isyanlar gibi siyasal olaylar; yiğitlik olayları, eşkıya serüvenleri, güldürücü konular, toplumsal yergi ve eleştiriler destanlara konu olabilir.
Destanların anlatı tekniği çeşitlidir. "Kimi destanlarda âşık olayları kendi ağzından anlatmakla yetinir; kimilerinde, kısa bir girişten sonra destanın önemli kişilerini konuşturur; her bentte kişilerden biri söz alır; destanın sonunu âşık gene kendi sözleriyle ve adını vererek bağlar."
3. Semaî
Semaî, aruzun özel bir kalıbıyla ya da hece ölçüsüyle oluşturulan halk şiirleridir. Saz şairleri daha çok hece ölçüsü ile söyledikleri semaîlerde başarı göstermişlerdir. Hece ölçüsüne bağlı semaîler, koşma tipine benzer. Uyak örgüsü aynıdır. Dizelerinin hece sayısı açısından koşmadan ayrılırlar. Semaîler hecenin 4+4 ya da duraksız 8'li kalıbı ile söylenirler. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır, dörtlük sayısı beşten artık semaî azdır.
Semaîlerde sevgi, doğa, ayrılık duygusu temaları işlenir. Koşmaya göre daha hafif, daha kıvrak ve uçarı bir havası vardır. Semaîler özel bir ezgiyle okunur.
4.Varsağı
Varsağı, Güney Anadolu bölgesinde yaşayan, yazı Maraş, Elbistan yaylalarında, kışı Çukurova'da geçiren Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri türkülerden gelişmiş bir biçimdir. Semaî ile aynı biçim özelliklerini taşır. Aralarındaki ayrım, ezgilerindedir. Çoklukla 3-5 dörtlükten oluşur, daha artık varsağılar da vardır. Hecenin 8'li kalıbı ile söylenir, 11 heceli varsağılar da vardır.
Varsağılar mertçe, yiğitçe bir hava ile söylenir. Bu da "behey", "bire", "hey", "hey gidi" gibi ünlemler yardımıyla sağlanır. Ezgisi bilinmeyen şiirlerin varsağı olup olmadığı bu ünlemlerden anlaşılabilir ancak varsağılarda her zaman ünlemlere rastlanmadığı gibi içinde bu gibi ünlemler bulunan her şiir de varsağı değildir. Varsağıların en belirgin özellikleri ezgileridir.
Halk edebiyatında varsağının "tüm özelliklerini yansıtacak nitelikte şiirler söylemiş olan saz şairi Karacaoğlan'dır.
Suat BATUR
Açıklamalı-Örnekli Türk Halk Edebiyatı
II. ARUZ ÖLÇÜSÜNE DAYALI NAZIM BİÇİMLERİ
- Divan: Halk şiirleri arasında "divani" adıyla bilinen divan, Âşık Edebiyatı nazım şekillerinden olup, aruzun fâilâtün / fâilâtün / fâilâtün / fâilün kalıbıyla söylenmiş şiirlerdir.
- Selis: Halk Edebiyatında feilâtün (fâilâtün) / feilâtün / feilâtün / feilün yazılan şiirlerdir. Genellikle 19. yy âşıkları tarafından kullanılan selisin en fazla yazılan tipi gazel biçiminde olanıdır. Hece ölçüsünün on beşli kalıbına da uyan selislerin en belirgin özellikleri farklı bir ezgiye sahip olmalıdır.
- Semai: Âşık Edebiyatında hece ölçüsü ile yazılan semailerden başka bir de divan edebiyatının etkisi ile aruzla yazılmış semailer bulunmaktadır. Semai aruz ölçüsünün mefâilün / mefâilün / mefâilün / mefâilün kalıbıyla yazılan ve özel bir beste ile okunan Âşık Edebiyatı ürünüdür.
- Kalenderi: Aruzun mef ulü / mefa'ilü / mefa'ilü / fa'ulün kalıbıyla murabba, muhammes, müseddes ve gazel biçiminde yazılan şiirlerdir. Kafiye düzeni divan ve semai'ye benzer. Özel bir ezgiyle okunur. Divan edebiyatındaki müstezad biçiminde yazılan şiirlere de ayaklı kalenderi veya yedekli kalenderi adı verilmiştir.
- Satranç: Aruzun mefteilün / müfteilün / mefteilün / müfteilün kalıbıyla yazılan gazel biçimindeki şiirlerdir.
- Vezni Aher: Aruzun müstef ilâtün / müstef ilâtün / müstef ilâtün / müstafılâtün kalıbıyla yazılan şiirlerdir.
İLGİLİ İÇERİK
ÂŞIK TARZI TÜRK HALK ŞİİRİNİN TARİHİ GELİŞİMİ
