1.GENEL KAVRAMLAR

* Dildeki sesleri gösteren ve alfabeyi oluşturan işaretlere harf denir. Yani harf, sesin yazıdaki karşılığıdır.

2. TÜRKÇE’DE SESLER VE SINIFLANDIRILMASI

A. ÜNLÜLER (SESLİLER)

ÜNLÜLERLE İLGİLİ BAZI PRATİK KURALLAR

a. Türkçe kelimelerde â, î, û gibi uzun ünlü yoktur. I ünlüsü Türkçeye özgüdür; sadece dilimizde vardır.

b. Türkçe kelimelerde ince a yoktur: Şefkat, dükkan, Lamia… helâk, emlâk

c. “o ve ö” ünlüleri Türkçe kelimelerin yalnızca ilk hecesinde bulunur. İlk hece dışındaki hecelerinde bu ünlüleri bulunduran kelimeler yabancı kökenlidir. Hepsi küçük ünlü uyumunu bozar: Doktor, televizyon, aksiyon, horoz vb. gibi.

d. Türkçede kelime kökündeiki ünlü yan yana gelmez. Bu tür kelimelerin tamamı yabancı asıllıdır: Şair, ideoloji, fiil, şiir, Rauf

B. ÜNSÜZLER (SESSİZLER)

a. Söylerken ses tellerini titreştiren b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z ünsüzler yumuşak sessizlerdir.

Ses tellerini titreştirmeyen f, s, t, k, ç, ş, h, p (fıstıkçı şahap) sesleri sert sessizlerdir.

b. Türkçede kelime başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. tren, fren, plân, grup, trafik, kral, spor

c. Türkçede “b, c, d, g” ünsüzleriyle kelime bitmez. Bunlar “p, ç, t, k” ile yazılır ve söylenir. Ancak anlam farkını belirtmek için “at / ad, ot / od, saç / sac”,  gibi kelimeler bu ünsüzlerle bitebilir.  sebeb→sebep, kitap→kitap, cild→cilt... Bu gibi kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında ünsüzler tekrar yumuşar: sebep→sebebi, kitap→kitabı, etüt→etüdü, renk→rengi.

d. Türkçe kelimelerde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bu kurala uymayan kelimeler Türkçe asıllı değildir: Millet, iddia, illet.

3. SES UYUMLARI

* Uyum, Türkçe asıllı kelimeler içindir. Yabancı kelimelerde uyum aranmaz.

A. Kalınlık- İncelik Uyumu  (Büyük Ünlü Uyumu): Bir kelimedeki ünlülerin hepsi ya kalın ya da ince olmalıdır.

Kurala Aykırı Durumlar:

1.Aslı Türkçe olduğu halde değişmiş sözler  (anne, hangi, hani, elma, kardeş, şişman, dahi vs) ve,

       2. Dilimizdeki -daş (-taş), -gil, -ken, -ki, -leyin,- mtırak, -yorekleri de bu kurala uymaz: gönüldaş, meslektaş; dayımgil, baklagiller; çalışırken, durmazken; akşamki, yarınki; akşamleyin, sabahleyin; ekşimtırak, yeşilimtırak; geliyor, gülüyor, içiyor,

UYARILAR:

1- Yabancı sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz: Televizyon, otomobil, istifade, ahenk, badem, ceylân, çapari, çiroz,

2- Aykırı durumlar dışında, büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler Türkçe değildir: Ahmet, kiracı, kapasite...   

        3- Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Uyum bileşiği oluşturan sözcüklerde ayrı ayrı aranır: Bilgi +sayar,

        4- Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz: Koş, at, bir, gök...

B. Düzlük- Yuvarlaklık  (Küçük Ünlü) Uyumu:  

a. Balık eti   > balık eti                   b. Ordu Gölü    1. kale, 2.üslup

a. Düzler düzleri takip eder: Açık, birinci, emekler, ılıktır. Balıkçılar, şişeler, seçkinlik, saygınlık

b. Bir kelimenin birinci hecesinde yuvarlak bir ünlü (o, ö, u, ü) varsa, izleyen ilk hecede (u, ü) veya (a, e) olmalıdır. 

    Yani yuvarlaklardan sonra sadece  a, e ve u, ü gelir:  yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, uçtu, önde, özlemek

   «3. İkiden fazla heceden oluşan kelimelerde, her hecenin kendisinden sonra gelenle uyumda olup olmadığına bakılır.

          Direk 1. ve 3. heceye bakma!: kulaklık,  ocakçılar, kolaylık

Kurala Aykırı Durumlar:        

1. Birleşik kelimelerde: ateşböceği, Suluova. Uyum bileşik sözcüğü oluşturan sözcüklerde ayrı ayrı aranır. Şerefli+koçhisar

2. Bazı Türkçe sözcükler (içinde b,m,p, f,v sesleri olan) hamur, çamur, kabuk, tavuk, avuç kurala uymayabilir.

  3.Uyum dışı ekler: -yor Şimdiki zaman eki asla uymaz. 

–ki az sayıda kalıplaşmış kelimeler hariç uymaz. Bugünkü, çünkü, onunki

       « Asla unutma: Türkçede ünlü düzenini, ünlü uyumları ve birinci heceden sonra o, ö seslerininbulunmaması kuralı belirler.

4. ÜNLÜLERLE İLGİLİ  SES OLAYLARI

1. ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)

      a. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan kimi sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, ikinci hecedeki ünlü düşer ve üç heceli olması gereken sözcük iki heceye iner: Burun-u burnu, ağız-ı ağzı, alın-ı alnı, bağrı, göğsü, karnı, oğlu, gönlü, beyni, aklı, omzu

      b. et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik fiillerde: Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kaybol, emret, kahrol-, hapset-…

      c. Ünlüyle biten bir sözcük, ünlüyle başlayan başka bir sözcükle birleştiğinde: Ne asıl-nasıl, Cumartesi, kahvaltı, sütlaç

      d. Ünlüyle biten bazı sözcüklere “-la/-le” eklenirse sondaki ünlü düşer:    Sız-ı-lamak sızlamak, koklamak, yumurtlamak, ilerle-, uyukla-, oyna-,  uyku

      e. Kimi renk adlarından “-ar/-er”ekiyle eylem türetirken sözcük kökünde ünlü düşmesi olur: sararmak (sarı-ar-mak), kararmak (kara-ar-mak)

      f.  Kimi eylemlerden ad yaparken ünlü düşmesi görülebilir: Ayır-ım ayrım, kıvrım, sıyrık... Aynı eylemlerden “-ıl/-il” ekiyle  eylem türetirken yine ünlü düşer: Ayır-ıl-mak ayrılmak, kıvrılmak, kavrulmak, savrulmak...

      g.Bazı şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ’ işareti konur: Karac’oğlan, n’eylersin…

2. ÜNLÜ DARALMASI

a. Düz-geniş (a, e) ünlülerinden sonra gelen “-yor” eki, bu ünlüleri daraltarak (ı, i, u, ü)ye dönüştürür:

Gelme-yor: gelmiyor, alma-yor: almıyor, gözle-yor: gözlüyor, topla-yor: topluyor,    oyna-yor: oynuyor,    söyle-yor: söylüyor,   de-yor: diyor,

b. Kaynaştırma ünsüzlerinden “y”, kendinden önceki (a, e) ünlülerini konuşmada daraltır; ama bu durum yazıda gösterilmez:  Gelmeyen, almayan, ağlayan, söyleyen,  atlayarak, başlayan, yaşayacak, gizleyeli….

c. *“de-” ve “ye-” fiil köklerine dikkat et: de-yor→diyor, de-e→diye,       de-en→diyen, de-e-lim→diyelim, yiyen, ye-ince→yiyince

3. ÜNLÜ TÜREMESİ

  a. Bazı sözcüklerin küçültülmesi, ya da pekiştirilmesi sırasında fazladan bir ünlü türeyebilir. Ünsüzle biten bir sözcük, ünsüzle başlayan bir ek aldığında        araya “ı, i, u, ü” ünlülerinden biri girebilir:  az-ı-cık, dar-a-cık, sap-a-sağlam, bir-i-cik, gül-ü-cük,  öp-ü-cük,  sır-ıl-sıklam, çır-ıl-çıplak.

«gel-i-yor, koş-u-yor, al-ı-yor... örneklerinde yardımcı ünlü ses söz konusudur; bir türeme olmamıştır.

4. ÜNLÜ DEĞİŞİMİ 

Şahıs zamirlerinden “ben” ve “sen” , adın “-e” hal ekini alınca  kökteki “e” sesi yerini “a” sesine bırakır: Ben-e bana, sen-e sana.

5. ULAMA

Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse, bu iki sözcük bir birine bitişik, ulanarak okunur: “Genç olmak ister isen elini çekmek olmaz işten.” 

Uyarı: Ulamanın olabilmesi için sözcükler arasında noktalama işaretlerinin olmaması gerekir.

5. ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

1. ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ (BENZEŞMESİ)   

Bir kelimenin sonunda f, h, s, ç, ş, p, t, k (Fıstıkçı Şahap) sert ünsüzleri bulunuyorsa; gelen ek de “ c, d, g” den  “ç, t, k” sert seslerine dönüşür.

      silâh-çı, heves-ten, dolap-ta, ağaç-tan, kitap-çı, kuru yemiş-çi, çift-çi, cilt-çi, yurt-taş, kat-kı, coş-ku, coş-kun, yayıldık-ça, biç-ki, biç-ti, yat-tı, kanat-tı...    

1. Birleşik sözcüklerde bu kurala uygunluk aranmaz: Dik+dörtgen, ak+ciğer, alt+geçit, üst+geçit...

2. “de/da” bağlacı, başlı başına bir sözcük olduğu için, bu kurala uymaz.

3. Bu kural rakamlarda ve kısaltmalarda da geçerlidir: 60’tan, 5’tir, 4’tür, 40’tır, 70’ten... BOTAŞ’tan,

    

2. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ)

      Sonunda k, t, ç, p ünsüzlerinden biri bulunan sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirilirse, bu ünsüzler yumuşayarakb, c, d, g/ğ ünsüzlerine dönüşür.

      geçit-in  geçidin,  kireç-e  kirece, kilit-i  kilidi, çok-u  çoğu... borç→borcum, kalp→kalbi, kurt→kurdun, denk→dengim, renk→rengi, kepenk→kepengi,

1-Tek heceli sözcüklerin çoğunda bu kural aranmaz:   İç-i  içi, sap-ı  sapı, at-a,   ata... dip-i  dibi yumuşama olmuştur.

2- Özel adlarda bu kural aranmaz:   Atatürk’ün, Karabük’e, Sinop’ un, Bilecik’ e, Tokat’a, Haliç’ e...

3- Dilimize Arapçadan girmiş sözcüklerin bazılarında bu kural aranmaz, yumuşama olmaz. Hukuk-a, devlet-i, millet-e.., Sanat, ahlâk, cumhuriyet, evrak, hukuk, ahlâkım, merakımı, anketin, sanatı, millete, devletin, hukukun...

4-Batı kökenli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz: bank-a, tank-ı

5- Bazı eylemlerden “-t” ekiyle ad yapılmış sözcüklerde bu kural aranmaz:   Taşı-t  taşıtı, kon-ut  konuta, yakıt,. Bu beş maddede yumuşama olmaz.

3. ÜNSÜZ TÜREMESİ (ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ)

Türkçe kelimelerde, kökte aynı ünsüz yan yana bulunmaz. Arapça orijinali çift ünsüz barındıran (afv, redd, hiss, zann, hall, şıkk) gibi kelimelere, ünlüyle başlayan bir ek veya yardımcı fiil getirildiğinde asıllarındaki ikinci sessiz ortaya çıkar. Buna ünsüz türemesi denir:

hiss→his→hissetmek, hissi   ,    zann→zan→zannetmek ,zannı   ,  redd→ret→reddetmek, reddi                 şıkk→şık→şıkkı,     

hall→hal→halli, halletmek... ,            affetmek           

Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen bazı yabancı kelimeler: dua, duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuaför, lâik, puan, suare...

4. ÜNSÜZ DÜŞMESİ

    1-  k sesi ile biten kelimelerde –cik eki getirildiğinde kelime sonundaki k’lerin düştüğü görülür:  ufak→ufacık, alçak→alçacık, minicik, küçücük, büyücek...

     Not: Bu ekin somut isim türettiği durumlarda kelime sonundaki k düşmez:   kulak→kulakçık, karın→karıncık, kapak→kapakçık...

     2-  Bazı birleşik sözcüklerde de görünür: Üst teğmen – üsteğmen, asteğmen

5. KAYNAŞTIRMA HARFLERİ  (Y, Ş, S,N)

Türkçe kurala göre bir sözcükte ikiünlü yan yana gelmez. Araya kaynaştırma harfleri girer. Kaynaştırma harflerinin her birinin özel kullanım yerleri vardır:

1. ş kaynaştırma harfi:  Üleştirme sayı sıfatlarında kullanılır: İki-ş-er, altı-ş-ar,   yedi-ş-er

2. s kaynaştırma harfi : Üçüncü tekil şahıs iyelik ekinden önce kullanılır. Daha çok isim tamlamalarında tamlananda görülür: Çocuğun oda-s-ı, Balığın koku-s-u.      Ancak "su" ve "ne" kelimeleri bu kurala uymaz: Yemeğin su-y-u yok. Çocuğun ne-y-i kaybolmuş.

3. n kaynaştırma harfi:Zamirlerden sonra ek geldiğinde kullanılır:  O-n-a haber verin, Bu-n-u biliyoruz.

İyelik eklerinden sonra hal eki gelirse kullanılır: Çocuğun kitabı-n-ı almışlar. Fakirin evi-n-i yıkmışlar.

İlgi eklerinden önce kullanılır:  Soba-n-ın kapağı düşmüş.  Sene-n-in sonu geldi.  Kasaba-n-ın sıcağı çok bunaltıcı.

4. y kaynaştırma harfi:  Yukarıdaki kuralların dışında olan her yerde "y" kaynaştırma harfi kullanılır: Oda-y-a girdim. Üşü-y-erek uyandım.  Ağla-y-anı

6. YARDIMCI ÜNSÜZ (KORUYUCU ÜNSÜZ) 

Ekeylem dediğimiz ve i-mek eylemine bağlanan idi, imiş, ise, iken sözcükleriyle, ile sözcüğü ( zarf, edat, bağlaç ) olarak kullanılabilir. Ünlüyle biten bir sözcükle bitiştirilirse, başlarındaki “i” sesi yerini “y”e bırakır. Bu ses olayına yardımcı ünsüz ya da koruyucu ünsüz denir: geldiyse, yapsaydı, sevseymiş…

    Altı çizili sözcüklerin hangisinde “y” sesinin kullanımı diğerlerinden farklıdır?

     O gün koroyu izlemeye gittik.    En sevdiğim konuydu bu.

     Birileri sanayiye gitmeli.     Beriye ne koyacaktım.     Bugün geriye gideceğiz.

« Bazı zamirlerden sonra hal eki geldiğinde gerekmese de araya bir “n” sesi girer:  "Ondan bunu hiç beklemezdim." , Şundan, bundan, ondan.  bu örneklerde

kaynaştırma harfi değildir; çünkü kaynaştırma harfi iki ünlü ses arasına gelir. Bunlar yardımcı ünsüzdür.

7. Ünsüz değişmeleri (Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi)

1. b > m DEĞİŞMESİ :  saklanbaç→saklambaç, dolambaç, ambar, cambaz, amber, perşembe, çember, sümbül, pembe, tembel, memba...

    * İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, düzenbaz, sonbahar, binbir, binbaşı, onbaşı gibi kelimelerde değişim olmaz,  yazıda yine “n” olarak korunur.

2. ğ>v değişmesi: döğmek→dövmek; göğermek→gövermek; oğmak→ovmak;  öğmek→övmek;   söğmek→sövmek,   öğün→övün...

3. b> p DEĞİŞMESİ: b→p “s”den sonra gelen “b”, “p”yedönüşür:  nispet, ispat, kispet, müspet, naspetmek, tespit, tespih...

4. d>t DEĞİŞMESİ:   “-dar” son eki bulunduran kelimelerde d, t’ye dönüşür. emektar, minnettar, silâhtar, taraftar, miktar, metfun, methiye, Hayrettin….

 Bazı Arapça kelimelerde “d” korunmuştur: takdim, takdir (taktir farklı anlamdadır), takdis, tasdik, tekdir...

ÜNLÜ UYUMLARI UYGULAMA ÇALIŞMALARI

3. Aşağıdaki dizelerde büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerin altını çiziniz, sayısını parantez içine yazınız.

1. Binsem hülyaların beyaz atına                                (    )

2. Yaşamak istiyorum gençliğimi yeni baştan.              (    )

3. Bu tenha yollarda hep seni andım.                           (    )

4. Rüyalarım kadar sade ve güzelsin                            (    )

5. Asker görünce ağlardın, sıralar halinde giden          (    )

    

   4. Aşağıdaki cümlelerde yer alan sözcüklerden kaçı­nın büyük ünlü uyumuna uymadığını ayraçlara yazınız.

1. Yanlış yazılan eserlerin bir kısmını eliyor.                                                 (    )

2. İnsanın dünya kadar derdi olsa, onu görünce dertlerini unutuyor.              (    )

3. Çay sadece cildi güzelleştirmiyor,  psikolojik rahatsızlıklara da iyi geliyor.(    )

4. Yağmur aniden bastırınca ticaretle uğraşan esnaf meydandan kaçtı.          (    )

5. Teyzemgil annemle meslektaş.  Ailemiz bizim de onlar gibi olmasını istiyor.  (  )

    

   5. Aşağıdaki dizelerde büyük ünlü uyumuna uyma­yan eklerin bulunduğu sözcüklerin altını çiziniz.

1. Akşamki yemeğe katılmayan misafirler bugün bizden özür diliyor.

2. Sabahleyin dışarı bakarken bir şey dikkatimi çekmişti.

3. Yemeğinin içinde yeşilimtırak maddeler vardı.

4. Hasangilin düğününde herkes mutluydu.

5. Siz uyurken ben yemeklerin hepsini pişirdim.

    

   6. Aşağıdaki dizelerde küçük ünlü uyumuna aykırı sözcüklerin altını çiziniz.  O cümledeki aykırı sözcük sayısını bulunuz.

1. Ne dönüp duruyor havada kuşlar                              (    )

2. Yokladı yağmurlu bir gecede ölüm bizi                                 (    )

3. Sarhoş martılar uçuşuyor sahilde                            (    )    

4. Bu karanlık geceleri alın hayalimden                                    (    )

5. Yeşil ormanları anımsatır bu melodi                        (    )

    

   7. Aşağıdaki cümlelerde kalınlık-incelik uyumuna uymayan sözcüklerin altlarını çiziniz, sayısını yazınız.

   1. İhtiyarların sözlerini dikkate almalıyız.                               (    )

   2. Eskiler, insanı tanımak için bir hayli uğraşmışlar.                (    )

   3. Karşımdaki manzara usta bir ressamın elinden çıkmış gibiydi.          (    )

   4.  Vaktini boşa harcadığının farkında değildi.            (    )    

   5.  İyi bir şair olmadığımı biliyorum.                            (    )

   6.  Zaten elimdeki malzeme sabahleyin bitmişti.                      (    )

    

   8. Aşağıdaki cümlelerde düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymayan sözcüklerin altlarını çiziniz, sayısını yazınız.            

   1. Vakitsiz öten horozun kafasını keserler.                              (    )

   2. Sizi henüz yeterince tanımıyoruz.                           (    )

   3. Elindeki naylon torbayı kolayca taşıyor.                              (    )

   4. Tiyatronun yanında küçük bir bürosu var.                (    )

   5. Trafik polisini gören şoför, aracını sağa çekti.                    (    )    

SES OLAYLARI UYGULAMA ÇALIŞMALARI

A. Aşağıdaki ayraca alınmayan sözcüklerde görülen ses olaylarını karşılarındaki boşluklara yazınız.

1. baktı …………………………………………………………………………………                           

2. söylediği …………………………………………………………………………

3. (sınavın) sonucunu …………………………………………………………

4. (sizin) adımlarınız …………………………………………………………

5. böceğin (yumurtaları) ……………………………………………………

6. (onun) hakkını …………………………………………………………………

7. soğuktan …………………………………………………………………………

8. söz edenler ……………………………………………………………………

9. sütçü ………………………………………………………………………………

10. oyuncağım ………………………………………………………………………

11. pembe ……………………………………………………………………………

12. ufalmış …………………………………………………………………………

13. arz ettiğim (yazılar) ………………………………………………………

14. gücünüz ……………………………………………………………………………

15. sokakta ……………………………………………………………………………

16. tıbbın (olanakları) …………………………………………………………

     

    B. Aşağıdaki sözcüklerde meydana gelen ses olayla­rını karşılarındaki boşluklara yazınız.

1. kavşak ………………………………………………………………………………

2. ufacık ………………………………………………………………………………

3. sızlamak …………………………………………………………………………

4. çağrışım ……………………………………………………………………………

5. nasıl …………………………………………………………………………………

6. azıcık ………………………………………………………………………………

7. kokla(mak) ……………………………………………………………………

8. biricik ……………………………………………………………………………

9. ilerle(mek) ……………………………………………………………………

10. göğsü ……………………………………………………………………………

     

    C. Aşağıdaki sözcüklere sonlarına yazılan ekler geti­rildiğinde meydana gelecek ses olaylarını karşıla­rına yazınız.

     

1. söyle-yor ………………………………………………………………………

2. renk-den ………………………………………………………………………

3. konuş-gan ……………………………………………………………………

4. ye-ecek ………………………………………………………………………

5. oğul-um …………………………………………………………………………

6. taş-cı ………………………………………………………………………………

7. devir-im …………………………………………………………………………

8. kana-yor ………………………………………………………………………

9. genç-cik ………………………………………………………………………

10. gözle-yor ………………………………………………………………………

11. kat-gı ……………………………………………………………………………

12. zan-ım ……………………………………………………………………………

13. besi-le-(mek) ………………………………………………………………

14. zehir-i ……………………………………………………………………………

     

    D. Aşağıdaki cümlelerde ünsüz yumuşaması kuralına aykırılık gösteren sözcüklerin altını çiziniz.

1. Saatin kaç olduğunu bilmiyordu.

2. Sınavların kaçını geçtiğini biliyor musun?

3. Bu sözleri duyunca hayretimiz bir kat daha arttı.

4. Çiçeğin sapına dokununca ellerim acımaya başla­dı.

5. Hukukun üstünlüğüne herkesin inancı vardır.

6. Armudun sapı üzümün çöpü var, diye kimseyi beğenmiyor.

7. Çok kullandığımız sepetin altı delinmiş.

    

    

9. E. Aşağıdaki birleşik sözcüklerde görülen ses olayla­rını karşılarındaki boşluklara yazınız.

1. reddetmek             …………………………………………………………………………

2. nakletmek  …………………………………………………………………………

3. kahrolmak  …………………………………………………………………………

4. niçin                      …………………………………………………………………………

5. kaydolmak  …………………………………………………………………………

6. hapsedilmek           …………………………………………………………………………

7. hükmetmek            …………………………………………………………………………

8. kaynana     …………………………………………………………………………

9. devretmek  …………………………………………………………………………

10. cumartesi   …………………………………………………………………………

11. sabretmek  …………………………………………………………………………

12. hissetmek  …………………………………………………………………………

     

     

    F. Aşağıdaki sözcükleri verilen eklerle birleştirerek meydana gelen ses olaylarını karşılarındaki boş­luklara yazınız.

1. balık-cı      …………………………………………………………………………

2. görme-yor  …………………………………………………………………………

3. dolan-baç   …………………………………………………………………………

4. süt-den      …………………………………………………………………………

5. iki-er         …………………………………………………………………………

6. sokak-ı       …………………………………………………………………………

7. sen-e          …………………………………………………………………………

8. yokla-an     …………………………………………………………………………

9. kutu-u        …………………………………………………………………………

10. koltuk-a     …………………………………………………………………………

11. aş-cı                      …………………………………………………………………………

12. af-ın                      …………………………………………………………………………

13. kavur-uk     …………………………………………………………………………

14. yumurta-la-(mak) …………………………………………………………………

15. his-e                      …………………………………………………………………………

16. çok-al        …………………………………………………………………………

     

    G. Aşağıdaki cümlelerde, ses olayı görülen sözcükleri bularak altlarındaki boşluğa ses olaylarının adları­nı yazınız.

     

1. Beynim bir sünger gibi olsa, kafamdaki lüzumsuz bilgileri atmak için arada bir çıkarıp sıkmak isterdim.

    

2. En iyi yöneticiler sokaktaki gibi düşünenlerdir.

    

3. Sonbaharda yapraklar yere düşmez, sadece aslı­na dönebilmek için toprağa kavuşur.

    

4. Sendeki beni hissettiğim andan beri sana hayra­nım.

    

5. Sevgi teleskoptan bakar, kıskançlıksa mikroskoptan.

    

6. Ufacık hataları sorun edenler, kibritin ateşini bahane edip evlerinin yandığını görmeyenlerdir.

    

7. İnsanların yaptıkları sahte paralar gibi paraların yaptığı sahte insanlar da vardır.

    

8. Ormanda yol ikiye ayrıldı, ben pek gidilmeyen yol-da yürüdüm.

    

9. Hayatta kimseye gereğinden fazla bağlanma!

    

10. Damlayan sular nasıl kayaları aşındırıyorsa, gözlerden damlayan yaş da kalbi aşındırır.

     

     

1. Saatime bakıyorum gözlerim bende değil

   Bir demirci körüğü gibi içimde zaman

   Yürüyebilir miyiz söndürüp lambaları

   Çetin başlangıcında ferda yolculuğunun

    

   Önce anons edilir, içimizden geçenler

   Sonra manşet atılır yüreğimiz adına

   Avare gülücükler, çığlıklar arasında

   Yürüyebilir miyiz umutların dikenli

   Karanlığa müptela yorgun patikasında

   Bu şiirle ilgili verilen aşağıdaki bilgilerden doğru olanların yanına (+), yanlış olanların yanına (–) işareti koyunuz.

    

1. Şiirde sadece bir tane ulama vardır.                     (    )

2. "körüğü" sözcüğünde ünsüz değişimi olmuştur.       (    )

3. "yolculuğunun" sözcüğünde birden fazla ses olayı vardır. (    )

4. Birinci bölümde ünsüz benzeşmesi yoktur.                         (    )

5. "anons" sözcüğü küçük ünlü uyumuna uymaz.          (    )

6. "adına" sözcüğünde ünsüz yumuşaması görülür.      (    )

7. "karanlığa" sözcüğünde ünlü türemesi vardır.        (    )

8. Dört sözcükte ünsüz yumuşaması görülür.              (    )

9. "patikasında" sözcüğü kaynaştırma harfi almıştır.(    )

10. Şiirde ünlü düşmesi görülen bir sözcük yoktur.      (    )

    K. Aşağıdaki cümlelerde, altı çizili kelimelerdeki ses olaylarını belirleyiniz, yanlarına yazınız.

1. Oraya çabucak gitmeliyiz

2. Hafifçe bir rüzgar esiyor.

3. Padişahın buyruğu var.

4. Yazısı gerçekten güzel.

5. Yarın Ankara’ya gidiyor.

6. Bebeği ağlatmayın.

7. Devrik cümleler kurmayın.

8. Güzel bir kitap istiyor.

9. İzmit’te oturuyor.

    

   L. Aşağıdaki sözcüklere ünlüyle başlayan ekler getirerek ünsüz yumuşamasını gösteriniz.

       emek .........                            dert .............

       inat  ..........                            burç   ............

       çocuk .........                           eksik ............

       dilek ..........                           akrep   ...........

       Arap   .........                          çiçek ............

    

   M. Aşağıdaki sözcüklere yumuşak ünsüzlerle (c, d, g) başlayan ekler getiriniz. Ünsüz benzeşmesini gösteriniz.

   Örn. bıçak+da > bıçakta

   diş ...........                                  mert  ............

   barış  .........                               sokak ...........

   dolap .........                               felç .............

   ders ..........                                silah  ............

   hafif ..........                               Allah ............

    

   N. Aşağıdaki cümlelerde ünlü düşmesine uğrayan sözcüklerin altını çiziniz.

   * Onu nasıl tanımadığını aklım almıyor.     * Gönlümden geçenleri bir bilsen.

   * Sağa sola savrulan yapraklar gibiyiz.                * Yorgun başını omzuma yasla.

    

   O. Aşağıdaki cümlelerde ünsüz düşmesine ya da ünlü türemesine örnek olan sözcüklerin altlarını çi­ziniz.

   * Alçacık damlı evlerin önünde durduk.

   * Çocuklar bir anda etrafımızı çepeçevre sardı.

   * Sapasağlam adam bir ayın içinde eridi bitti.

   * Azıcık aşım, ağrısız başım.

   * Küçücük fıçıcık,  içi dolu turşucuk.

    

   P.    "Gönlüm, beşikte, dudağı, omzuna, duraktan, çorabım, kıvrık, dişten, balığa, kafeste, yaşça, ipten, dibi, oğlum, biçki, aşçı, konağa, dişten, alım, Türkçe" sözcüklerinde gerçekleşen ses olaylarını dikkate alarak bu sözcükleri aşağıda, ait olduğu sütuna yazınız.

    

TEST SORULARI

Sevgili Gençler, bu soruları lütfen KENDİNİZ yapın. Arkadaşından aldığın cevabın sana hiçbir faydası olmaz. Bütün amaç seni daha iyi yetiştirebilmektir. Sorularda sizden istenen ses olayını bulup, kelimenin altını çiziniz.

1."Yaşlı adam duvarı tek başına boyuyordu."
Cümlede altı çizili sözcükteki ses olayı aşağıdakilerin hangisinde vardır?
A)   Onu sevdiğimi  biliyor                               B)   Onun yolunu gözlüyor
C)   Yeni arabasını satıyor                               D)   Herkes sıraya giriyor.
E)   Çiftçi tarlasını sürüyor.

2.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hem ünlü düşmesi hem de ünsüz benzeşmesine örnek bir sözcük vardır?
A)  Namık Kemal "vatan şairi" olarak tanınır.
B)  Yahya  Kemal Beyatlı yıllarca değişik ülkelerde elçilik yapmıştır.   
C)  Orhan Veli İstanbul'u bir tepeden seyretmişti.
D)   Hamit, "Makber" adlı şiirini Fatma Hanım için yazmıştır.
E)   Ziya Paşa'nın pek çok sözü vecize olarak günümüze kadar gelmiştir.

3.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralmasına örnek vardır?
A)   Bol bol örnek vererek konuların daha iyi anlaşılmasını sağlıyor.
B)   Okulda her konuda bol bol test bulabilirsiniz.
C)   Buraya park edemezsiniz, levhasını görmemiştim.
D)   Mavi renkteki bütün kalemlerini almıştı.
E)   Arkadaşlarından  bazıları hiç konuşmazlardı, hep dinlerlerdi.

4.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması (değişimi) örneklenmiştir? Altını çiziniz.
A)   Bu resme bakarak seni anıyoruz.
B)   Çocuk, akşama kadar sokakta oynuyor.
C)   Sana olan borcumuzu unutamayız.
D)   Serap da pek anlayışlı ve özverili sayılmazdı.
E)   Düşünceleriyle herkesi derinden etkiledi.

5.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "ulama"ya bir örnek vardır? Altını çiziniz.
A)   Yazın köyüne gider, çocukluk özlemini giderirdi.
B)   Çocukları sorunları gün geçtikçe azalıyor.
C)   Gümrük Birliği'ne girmemize az bir zaman kaldı.
D)   Umutsuz dertlerin de elbet bir çözümü vardır.
E)   Okullar cıvıl cıvıl çocuklarla dolup taşacak.

6.      Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin
            Sönüyor göğsünün üstünde o aslan neferin
Yukarıdaki her iki dizede görülen ses olayı aşağıdakilerden hangisidir?
A)   Ünlü daralması                                          B)   Ünlü düşmesi
C)   Ünsüz düşmesi                                          D)   Sert sessiz benzeşmesi
E)   Ünlü yumuşaması

7.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesine örnek vardır?
A)   Bu sözler karşısında bakışları gittikçe küçüldü.
B)   Medyumlar olacakları  önceden hissedebilir mi ?
C)   Sonbahar geldi, yapraklar yavaş yavaş sararıyor.
D)   Zifiri karanlık bastırınca hepimiz bunaldık.
E)   Bir çeşme başında yarım saatlik mola verdik.

8.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert sessizlerin yumuşamasına örnek yoktur?
A)   Gecikince evdeki herkes onu merak etmişti.
B)   Çalışma odasının kapısını sonunda tamir etmişti.
C)   Geldiğinde beni arar sanmıştım ama yanılmışım.
D)   Rapor hakkındaki görüşlerinizi buraya kaydettim.
E)   Sınavı bitiren öğrenciler sınav kağıdını görevliye verip çıkabilir.

9.   Aşağıdakilerin hangisinde ünsüz benzeşmesine uymamaktan kaynaklanan bir yazım yanlışı vardır?
A)   Bugün saat 1.30'da buluşacağız.
B)   Okul anılarından hasretle bahseder.
C)   Gerçekden bütün bunları biz mi yaşadık?
D)   İnsan olgunlaştıkça çevresindekilere daha çok önem veriyor.
E)   Duygular aldatıcı ve geçicidir bazı insanlara göre.

10.      Vefakâr kardeşim Zehra, bittim artık ben
            Ömrümü tamamlayarak
            Sana dualar, selamlar ederek, gidiyorum....
Yukarıdaki parçada aşağıdakilerden hangisi yoktur?
A)   Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler
B)   Ünlü düşmesi                                             C)   Ünsüz  benzeşmesi
D)   Ünlü daralması                                           E)   Ünsüz yumuşaması

11.   Aşağıdaki sözcüklerin hangisi ünlü ile başlayan bir ek aldığında ünsüz yumuşamasına uğrar?
A) Taşıt                       B) Bulut          C) Hukuk           D) Öğüt                     E) Sepet

12.   İçerdekiler şimdi eski bir şarkıyı söylüyorlardı.

Bu cümlede altı çizili sözcükteki ses olayı aşağıdakilerden hangisidir?
A)   Ünlü türemesi                                           B)    Ünsüz benzeşmesi
C)   Ünlü daralması                                          D)    Ünsüz yumuşaması
E)   Ünlü düşmesi

13.   Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünlü türemesi vardır?
A)   Küçücük bir çocuktan bu kadar çok iş beklenmez.
B)   Daracık  yollardan geçerek geniş bir caddeye çıktık.
C)   Alçacık damlı evler askerler gibi dizilmişti.
D)   Kitapçıklarınızı sıraların üzerine bırakınız.
E)   Bir lokmacık  da şu yemekten alır mıydınız?

14.   Aşağıdakilerin hangisinde ünsüz değişimine  (yumuşamaya) örnek yoktur?
A)   Bu sokağın evleri Selçuklu mimarisi örneğidir.
B)   Gittikçe çoğalıyor şehirlerimizdeki insan nüfusu.
C)   Yağmurun azaldığını görünce dışarı çıktı.
D)   Çalışma odasında kitaplarını düzenliyordu.
E)   Kimseye görünmeden sabahleyin gidelim.

Hazırlayan: M.Ali KARATOSUN

İLGİLİ İÇERİK

SES VE YAZIM BİLGİSİ TESTLER

SES BİLGİSİ

SES BİLGİSİ