AHMET MİDHAT EFENDİ HAYATI ve ESERLERİ

AHMED MİDHAT

Romancı (1844-28 Aralık 1912). İstanbul'da doğdu. Küçük yaşta, babasının ölümü üzerine bir aktarın yanma çırak ve­rildi. Bir süre sonra üvey ağabeyinin bulunduğu Vidin'e gön­derildi. Orada ilköğrenimine başladı (1853). Ağabeyi, görevi gereği İstanbul'a dönünce, Tophane Sıbyan Mektebi'ne gir­di (1859); Niş'e atanınca da Niş Rüştiyesi'nde okuma fırsatı bu­larak ortaöğrenimini tamamladı (1863). Tuna Vilâyeti Mektebi Kalemi'nde memuriyete başladı. Doğu kültürü üzerindeki çalışmalarıyla birlikte Fransızca dersi aldığı bu yıllar bir yan­dan da Tuna gazetesinde yazılar yayımlıyordu. Bu yazılarıy­la Tuna Valisi olan Mithat Paşa'nın ilgisini çekti. Sandık Eminliği görevine getirildi. Paşa, Bağdat Valiliği'ne atanınca onu da birlikte götürdü (1869). Orada vilâyete bağlı Zevra ad­lı gazetenin yayımını sürdürürken ilk kitapları olan Hâce-i Evvel ile Kıssadan Hisse'yi çıkardı. Ağabeyinin ölümü üzeri­ne ailesini geçindirebilmek amacıyla İstanbul'a geldi (1871). Evinde küçük bir basımevi kurarak gazeteciliğe, yayımcılı­ğa başladı. Bir yandan da Ceride-i Askeriyye ve Basiret ga­zetelerine makaleler yazıyordu. Dağarcık, Kırk Anbar dergileriyle Devir ve Bedir gazetelerini bu yıllarda yayımlamıştır (1873-1876).

Abdülaziz'in Meşrutiyet yönetimini benimseyen aydınları çe­şitli baskı yöntemleriyle sindirmek istediği bu yıllar o da Dağarcık'ta darvinizm üzerine yayımladığı bir inceleme ya­zısında dinsizlik propagandası yaptığı savı ile Rodos'a sürgün edildi (1873-1876). Meşrutiyetin ilanıyla İstanbul'a döndük­ten bir süre sonra da tahta çıkan II. Abdülhamid’i kuşkulan­dıracak hareketlerden uzak kaldı. Giderek bu padişahın 33 yıl süren döneminde Takvim-i Vekayi ve Matbaa-i Amire Müdürlüğü (1877), Karantina Başkâtipliği (1885), Meclis-i Umur-i Sıhhiye İkinci Reisliği (1895) görevlerinde bulundu, Tercü­man-ı Hakikat gazetesinin yayımını sürdürdü. II. Meşrutiyet­ten sonra da İstanbul Kız Muallim Mektebi'nde ve Darülfünun'da tarih ve felsefe öğretmenliği yaptı (1908-1912). İlk roman çalışmalarına Rodos'ta sürgün bulunduğu yıllarda başlayan Ahmet Mithat, 1874-1908 yılları arasında her türe örnek gösterilebilecek olan 28 roman yazmıştır. Serüven (Ha­sam Mellah), gezi (Acaib-i Âlem), korku (Çengi), tarih (Arnavutlar-Solyotlar), bunlar arasındadır. Ayrıca duygusal (Yer­yüzünde Bir Melek) ve gerçekçi (Henüz 17 Yaşında) romanla­rı da vardır.

Dil konusunda «Bir kelimenin Türkçesi, fakat maruf olan Türkçesi varsa, onun yerine Arapça ve Acemce bir söz kulla­nılmasa, lisanımızın sadeliği bir kat daha artar...» biçiminde görüşler ileri sürmesine karşın sadeleşme amacına uygun bir yazı dili kuramamıştır.

Yaşamı boyunca matematik, fizik, kimya, ekonomi, felsefe, tarih, coğrafya, hukuk ve eğitim konularında yüzlerce makale yazan, çeviriler yapan Ahmet Mithat Efendinin halkın oku­ma alışkanlığı kazanmasında büyük katkısı olduğu kabul edilir.

ESERLERİNDEN BAZILARI: Kıssadan Hisse (öykü, 1870/71), Durûb-i Emsâl-i Osmaniyye Hikemiyyâtının Ahkâmını Tasvir (1874/75, roman), Hasan Mellâh - yahut - Sır içinde Esrar (1874/75), Hüseyin Fellâh (1874/75), Dünyaya İkinci Geliş - yahut - İstanbul’da Neler Olmuş (1874/75), Felatun Bey ile Rakım Efendi (1875, 1966), Karı Koca Masalı (1875), Paris'te Bir Türk (1876), Süleyman Musulî (1877, Musullu Süleyman adıyla günümüz Türkçesine aktarılmış bas. 1971), Çengi (1877), Yeryüzünde Bir Melek (1878/79), Henüz 17 Yaşında (1880/81, 1949, basıma hazırlayan Hakkı Tarık Us), Karnaval (1880/81), Vahi (1881/82), Acâib-i Âlem (1881/82), Dürdane Hanım (1881/82; 1948, basıma hazırlayan, Hakkı Tarık Us), Cellât (1884), Esrar-ı Cinâyât (1883/84), Hayret (1884/85), Haydut Montari (1887), Arnavutlar-Solyotlar (1887/88), Demir Bey - yahut - înkişaf-i Esrar (1887/88), Gürcü Kızı Yahut İntikam (1888/89), Müşâhedât (1890/91), Papazdaki Esrar (1890/91), Ha­yal ve Hakikat (1891/92), Ahmet Metin ve Şirzad (1891/92), Taaffüf (1895/96), Gönüllü (1896/97), Eski Mektuplar (1897/ 98), Jön Türk (1908).

KAYNAKLAR: Mustafa Baydar (Ahmet Mithat, 1954), Cev­det Kudret (Ahmet Mithat, 1962). Münir Süleyman Çapanoğ­lu (İdeal Gazeteci, Efendi Babamız, 1964), Doç. Dr. Orhan Okay (Batı Medeniyetleri Karşısında Ahmet Mithat Efendi, 1975), Şükran KURDAKUL, (Şairler ve Yazarlar Sözlüğü).